تعطیلات با نام مذهب، ملت و انقلاب؛ اما به کام مدرنیته!

امروز دوشنبه ششم آذرماه برابر با هشتم ربیع‌الاول سالروز شهادت حضرت امام حسن عسکری (ع) و آغاز امامت حضرت مهدی (عج) است. این مناسبت برخلاف سایر مناسبت‌های مذهبی را باید تبریک و تسلیت گفت. تسلیت شهادت امام یازدهم و تبریک آغاز امامت امام دوازدهم. پرسش این یادداشت نحوه‌ی گذران تعطیلات در ایران بر مبنای تعطیلات مذهبی است.

تعطیلات رسمی نسبت مستقیمی با هویت ملت‌ها دارند. جامعه‌ی ایرانی به دلیل فرهنگ باستانی و تاریخی ریشه‌دار خود ۶ روز تعطیل در تقویم ملی دارد؛ این تعطیلات شامل ۴ روز اول فروردین (تعطیلات عید نوروز)، ۱۳ فروردین (سیزده به در) و ۲۹ اسفند روز ملی شدن صنعت نفت است. همچنین به دلیل انقلاب شکوهمند اسلامی ۴ روز تعطیل رسمی که شامل ۱۲ فروردین (روز جمهوری اسلامی)؛ ۱۴ خرداد رحلت حضرت امام خمینی (ره)؛ ۱۵ خرداد (سالگرد قیام ۱۳۴۲) و ۲۲ بهمن، (سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی) در تقویم ملی گنجانده‌شده است؛ اما تعطیلات مذهبی در ایران ۱۷ روز است که گاهی به علت گردش سال قمری و هم‌زمانی با تعطیلات دیگر که بر مبنای سال شمسی است از میزان آن کاسته می‌شود.

این تعطیلات عبارت‌اند از: تاسوعای حسینی؛ عاشورای حسینی؛ اربعین حسینی، ۲۸ صفر مصادف با وفات پیامبر اکرم (ص) و شهادت امام حسن (ع)؛ ۳۰ صفر شهادت امام رضا (ع)؛ ۱۷ ربیع‌الاول میلاد رسول اکرم (ص) و امام جعفر صادق (ع)؛ ۳ جمادی‌الثانی شهادت حضرت زهرا (س)؛ ۲۵ شوال شهادت امام صادق (ع)؛ ۲۷ رجب عید مبعث؛ ۱۰ ذی‌الحجه عید قربان؛ ۱۸ ذی‌الحجه عید غدیر؛ ۱ شوال عید فطر؛ ۳ رجب میلاد حضرت امیرالمؤمنین (ع)؛ ۲۱ رمضان مصادف با شهادت امیرالمؤمنین (ع) و نیمه شعبان میلاد حضرت ولی‌عصر (عج) و ۵ ربیع‌الاول شهادت حضرت امام حسن عسکری (ع) و آغاز امامت حضرت مهدی (عج) که اخیراً توسط مجلس شورای اسلامی اضافه شد.

بنابراین مجموع تعطیلات ملی، مذهبی و انقلابی ایران ۲۶ روز است و اگر ۵۲ جمعه‌ی کل سال را به این عدد اضافه کنیم؛ ۷۸ روز تعطیل رسمی در تقویم ایرانیان قرار دارد. شورای عالی انقلاب فرهنگی در یک تحقیق علمی به بررسی وضعیت تعطیلات در ایران پرداخته است. بر اساس این تحقیق تعداد تعطیلات رسمی در ایران در مناسبت‌های مذهبی ۱۶ روز (هشتم ربیع‌الاول سالروز شهادت امام حسن عسکری (ع) و آغاز امامت حضرت مهدی (عج) اخیراً به تقویم اضافه‌شده است) ولی متوسط جهانی تعطیلات مذهبی ۲۶٫۳ روز است و یا اینکه تعداد تعطیلات برای مناسبت‌های انقلابی در ایران ۴ روز است و تعداد متوسط جهانی تعطیلات برای مناسبت‌های انقلابی ۶۹٫۳ روز است. همچنین تعداد تعطیلات برای مناسبت‌های ملی در ایران ۶ روز است که متوسط جهانی این تعطیلات ۱۷٫۵ روز است.[۱]با توجه به اینکه بیشترین تعطیلات در ایران، تعطیلات مذهبی است. پرسش این یادداشت به این شکل هم قابل‌طرح است: آیا نحوه‌ی گذران تعطیلات مذهبی ماهیت مذهبی دارد؟ آیا مردم در اعیاد دینی و ولادت‌ها و شهادت‌های اولیای دین به امر دینی می‌پردازند؟

جامعه‌شناسان دین که در پی بررسی مناسبات دین و جامعه، شناخت اندیشه‌ها، سازمان‌ها، نهادها، مناسک و شعایر دینی هستند ضمن توجه به تأثیرگذاری دین در نظام اجتماعی و کنش‌های فردی و اجتماعی، به نقش و کارکردهای اجتماعی باورداشت‌ها و عملکردهای دینی می‌پردازند. دین از دو رکن مشترک و اساسی باورها و اعمال تشکیل‌شده است. باورها وضعیتی از عقاید و اعمال شیوه‌ای از کنش اجتماعی است. بخشی از کنش‌های دینی که مراسم و مناسک هستند، جزء لاینفک و مهم دین محسوب می‌شوند که می‌تواند منشأ تحولات فراوانی در عرصه حیات اجتماعی باشند. به عقیده‌ی برخی از جامعه‌شناسان برای فهم جامعه‌شناسی دین، شعایر و آداب از اهمیت بیشتری برخوردارند.

گیدنز معتقداست: «اساسی‌ترین تحولات فکری ازجمله تصور زمان و مکان نخستین بار برحسب مقولات مذهبی تعریف شدند. برای مثال مفهوم زمان در آغاز از شمارش فواصل موجود بین مراسم دینی به وجود آمدند».[۲]بنابراین یکی از نظریه‌های مهم درباره پیدایش فراغت و گرایش انسان‌ها به آن را مذهب می‌داند؛ این نظریه، حاکی از آن است که مبنای تفریح، «مذهب» است. در جوامع اولیه، عملاً رسوم مذهبی از بازی و تفریح جدا نبوده و رقص، آواز و نمایش، رابطه تنگاتنگی با سنن مذهبی داشته است.[۳] فلوئد هاوس در کتاب «سلسله نظریه‌های اجتماعی» ریشه تفریح در زمان قدیم را مذهب بیان کرده و درعین‌حال، اضافه می‌کند که با استیلای مسیحیت برجهان، پرداختن به تفریح، نوعی معصیت تلقی می‌شده است.[۴]

از طرفداران دیگر این نظریه می‌توان امیل دورکیم و جین هاریسن را نام برد. درمجموع، این نظریه حاکی از آن است که تفریح از صور مختلف مذهب سرچشمه گرفته و نوعی رفتار اجتماعی است که در ایجاد وحدت میان اعضای یک گروه یا قبیله نقش بزرگی را ایفا می‌کند.[۵]اما تعطیلات در معنای جدید آن پدیده‌ای است تازه که براثر صنعتی شدن و شهرنشینی به وجود آمده و آن را نمی‌توان با فراغت قرون گذشته مقایسه کرد. در این معنا ایام تعطیلات زمانی است که در آن شخص آن‌گونه که می‌خواهد عمل می‌کند و در آن الزامی وجود ندارد. درنتیجه با نوعی طیب خاطر و رضایت سپری می‌شود.

مدرنیته اشکال مختلف زندگی را تنها بر پایه‌ی قابلیت‌های آن‌ها در تولید منافعی که افراد مصرف می‌کنند مورد ارزیابی قرار می‌دهد.[۶] مدرنیته همواره به‌پیش رفتن، کنار گذاردن کهنه، نگرش تازه به انسان و جهان و به خودش معنی می‌دهد.[۷] بدین گونه پیدایش بعد تازه‌ای از دگرگونی دائمی، انهدام رسوم و فرهنگ سنتی را درصحنه زندگی اجتماعی رقم می‌زند.[۸] تفکیک میان کار و اوقات فراغت یکی از این دگرگونی‌هاست. اوقات فراغت به‌عنوان زمانی از بیداری انسان که فرد بتواند آن را به میل و دلخواه خود بدون هیچ‌گونه الزامی بگذراند معنی می‌گردد. در عصر سنتی، خانه محل کار نیز بود و تمایز خانه و کار صورت رسمی به خود نمی‌گرفت. اوقات فراغت به‌عنوان مفهوم جدیدی که محصول جدایی کار از خانه، پیشرفت‌های فناورانه و تقسیم‌کار اجتماعی است، این فرصت را مهیا کرده که انسان (هرچند کوتاه) از اجبارها و محدودیت‌های نظم اجتماعی مدرن رها شود.[۹]بنابراین برخلاف سنت گذشته که دین محتوا و قالب تعطیلات و اوقات فراغت را تعیین می‌کرد. در حال حاضر مدرنیته در اوقات فراغت نقش‌آفرینی می‌کند. در این شرایط انسان متدین باید امر دینی را در چارچوب‌های مدرن حفظ کند، در غیر این صورت تعطیلات مذهبی از محتوای «امر دینی» خارج‌شده و یکسره در تصرف مدرنیته خواهد شد.

اهواز – لفته منصوری

 

[۱] – کد خبر: ۴۳۰۲۳۱۲. تعطیلات مذهبی در ایران ۱۵ روز؛ متوسط جهانی ۲۶٫۳ روز. تاریخ انتشار: ۱۸ اسفند ۱۳۹۱: تاریخ استخراج ۶/۹/۱۳۹۶ از اینترنت: http://www.yjc.ir/fa/news/4302312.

[۲] – آنتونی گیدنز (۱۳۷۶). جامعه‌شناسی، ترجمه‌ی منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، ص ۴۹۳٫

[۳] – زاهدی، اصل؛ جامعه‌شناسی فراغت، جزوه درسی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، ص ۹٫

[۴] – کیتگ، ساموئل (۱۳۴۹). جامعه‌شناسی، مشفق همدانی، تهران، امیرکبیر، ص ۷٫

[۵] – کوهستانی، حسینعلی و خلیل زاده، علی‌اصغر (۱۳۷۸). پژوهشی در اوقات فراغت و راه‌های بهره‌وری از آن، مشهد، تیهو، ص ۵۹٫

[۶] – تیلور، چارلز (۱۳۷۹). هگل و جامعه‌ی مدرن، ترجمه‌ی منوچهر حقیقی راد، تهران: نشر مرکز، ص ۱۳۵٫

[۷] – جهانبگلو، رامین (۱۳۷۶). مدرن‌ها، تهران: نشر مرکز، ص ۹٫

[۸] – پاپلی یزدی، محمدحسین و مهدی سقایی (۱۳۸۱). سنت و مدرنیته، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره ۶۶-۶۵، ص ۱۸٫

[۹] – کیویستو، پیتر (۱۳۸۰). اندیشه‌های بنیادی در جامعه‌شناسی، ترجمه‌ی منوچهر صبوری، تهران: نشر نی، ص ۸۰٫