عیلمائید،امارت خزائن و معابد(رامشیر)/محمد عتابی

در تاریخ کهن سرزمین هوزها←حوزها ←خوزها به نام حکومتی برمی خوریم به نام عیلمائید و یا ایلمائیس همانطوریکه مورخان یونانی ازآن نام برده اند؛پیدا شدن سکه های مربوط به این دوره در اطراف رامشیر (خلف آباد قدیم) انگیزه ای برای بررسی گوشه هایی از زوایای آشکار  و پنهان آن حکومت در این نوشته گردید.

حکومت عیلمائید سرزمینی در مشرق و جنوب شرقی خوزستان (۱) در دامنه های زاگرس و در اوج اقتدار خود از اصفهان کنونی تا خلیج فارس را در بر می گرفته است.(۲)آنچه پیداست نشو و نمای این امارت در دوران سلوکیان آغاز شده و به عنوان ایالتی خود مختار در دوره اشکانیان به حیات خود ادامه داده است.ثروت حاکمان و خزائن معابد این خطه باعث گردید،برخی پادشاهان سلوکی همچون آنتیخوس سوم و چهارم به منظور دستیابی به خزائن سرشار معابدبه این سرزمین لشکرکشی نمایند.حملاتی که مهرداد اشک ششم درطی سالهای ۱۴۰تا ۱۶۰ ق .م تکرارنمود.(۳) مهمترین شهرهای عیلمائید سلوسیه یا سلوکیه نام داشته که درسه نقطه و در کنار آب ساخته  شده اند؛یکی برکنار کرخه و دیگری در کنار رود هدیفون یاهدیفونت (جراحی) (۴) و سومی درکناره ی خلیج فارس (۵).در سرزمین عیلمائید معابد آتنا و ارتمیس بسیار باشکوه و دارای خزائن سرشار و ثروتمند بوده است.آتنا و ارتمیس مظهری و نانی الهه نه نه سامی و ناهید آریایی  می باشند.(۶)

نام، تعداد و مدت فرمانروایی شاهان عیلمائید به صورت کامل مشخص نیست. زیرا تنها منابع بازشناسی آنان سکه هاوکتیبه های تنگ سروک است که نشان می دهد؛مردم آن سرزمین به زبان آرامی سخن می گفتند (۷) و کامناسکیر نامی است که برای چند پادشاه عیلمائید بکار برده شده است.شاید این عنوان، لقب عمومی حاکمان این خطه بوده باشد.عنوان ملک «mlk» نیز برای بعضی شاهان عیلمائید مورد استفاده قرارگرفته است.(۸) برخی شاهان عیلمائید کلاه خودی بلندکه  لبه ی آن با گوهرهایی تزیین شده و در میانه آن ستاره ای دیده می شود، بر سر می گذاشتند.(۹) آنان در قلمرو خود سکه ضرب می کردند. محل ضرب سکه در علیمائید در دوران طولانی حکومت آنان باتوجه به شرایط سیاسی و اجتماعی متفاوت بوده است.ظاهرا در اواخرحکومت آنان در شهری در کنار رود جراحی، به ضرب سکه پرداختند. (۱۰) برسکه های آنان علاوه بر تصویر شاه علیمائید، نقش ماه که در درون ستاره قرار گرفته ، دیده می شود.(۱۱)

تاریخ سیاسی علمائید شاهد فراز و فرود بسیاری از نظر قدرت داخلی و تعامل حکومت های معاصر با آنان بوده است.به نظر می رسد پس از سقوط حکومت عیلام،تصرف و غارت شوش و اسارت شاه و بسیاری از دست اندرکاران حکومت ،بدست آشوربانی پال درسال ۶۴۰ ق.م ،بقایای دولتمردان آن ،برای در امان ماندن از حملات اقوام ساکن بین النهرین و سپس آریاییان مهاجم که درآن دوران سرآغاز مهاجرت واسکان آنان درنواحی مختلف فلات ایران بود؛به ناچار از دشت های خوزستان به کوههای صعب العبور زاگرس نقل مکان کرده و در آنجا حکومتی تشکیل دادند که در تاریخ به عیلمائید مشهور گشت.این عنوان از نام تمدن و حکومت عیلام باستان مشتق شده است.این مردم به دلیل ایجاد مزاحمت برای حکومت های بین النهرین و اقوام آریایی ،از آنها به عنوان راهزنان کوهستان یادشده است.اما باید دانست که آنان به صورت گسترده ای به کار کشاورزی پرداختند و به تقلید از مردم عیلام قدیم و بین النهرین ایزد بانوی نه نه رامی پرستیدند.(۱۲)

در اواخر دوران سلوکیان و اوایل دوره اشکانیان به دلیل شورش اهالی و طمع حاکمان این دو سلسله به خزانه های سرشار معابد آتنا و ارتمیس، قلمرو عیلمائید مورد حمله قرارگرفته و گنجینه معابد آن غارت گردید.در این راستا آنتیخوس سوم پس ازشکست از روم در نبرد مغنیسا به سال ۱۹۰ ق.م به عیلمائید حمله برد تا اوضاع مالی خود را سر و سامان بخشد، گرچه در این راه جان خود را از دست داد.(۱۳)ت هاجم به این ناحیه جهت تصاحب خزاین معابد آن ،بار دیگر در زمان آنتیخوس چهارم تکرار گردید.(۱۴)

با شکست و عقب نشینی سلوکیان و ظهور اشکانیان در صحنه قدرت ایران اهالی عیلمائید از فتوحات مهرداد اشک ششم احساس خطر کرده و طبق مفاد کتیبه کشف شده؛ آنان در سال ۱۴۱ق.م برای سلامتی شاه و ملکه سرزمین شان، دعا خواندند.(۱۵) اما دعای اهالی مؤثر واقع نگردید.آنان به این اکتفا نکرده و ترس از قدرت جدید باعث پیوستن علمائید به اتحادیه ایلات حامی سلوکیان شد.لذا حس انتقام جویی مهرداد به دلیل یاری اهالی عیلمائید به دیمترویس آخرین حاکم سلوکی درایران و طمع وی به تصرف خزانه های سرشار این سرزمین باعث گردید که وی پس ازشکست سلوکیان بر عیلمائید بتازد و پس از تصرف آن بار دیگر خزاین معابد و شاه آن را غارت نماید.گویندغنایمی که به چنگ این پادشاه از اموال این ناحیه افتاد،معادل ده هزار تالان زر بود.یکی از نواحی مهم تسخیر شده دراین تهاجم ،شهر سلوسیه در ساحل هدیفون(جراحی) بود.(۱۶)

در پایان باید  به این نکته توجه داشت که پس از شکست و تصرف عیلمائید،به دلیل سابقه خود مختاری و استقلال آن در دوران سلوکیان و روش اشکانیان مبنی بر اداره مملکت به صورت فدرالی، خود مختاری آن در دوران پارتیان  ادامه یافت.۱۷

 *****************************

منابع ومأخذ:

۱-گیرشمن،ایران ازآغازص۳۰۴ ، دیاکونف ،اشکانیان ترجمه کریم کشاورز ص  ۱۳۳   ۲-پیشین  ص

۳-گیرشمن،ایران ازآغاز ص ۲۹۰

۴- Hedyphon

۵- دیاکونف ،اشکانیان   ص۲۴

۶- گیرشمن،ایران ازآغاز ص   ۳۲۰

۷-پیشین ص۳۰۵-۳۰۴

۸- تاریخ ایران،ج۳ قسمت اول،پزوهش دانشگاه کمبریج  ص۴۱۱-۴۱۰

۹-فرای،ریچارد؛میراث باستانی  ایران ص۲۹۸

۱۰-  تاریخ ایران  ص۴۱۰

۱۱-  پیشین ص۴۳۲

۱۲- تاریخ ایران ص  ۴۰۹

۱۳-پیشین ، همانجا واشکانیان ص۳۹-۳۸

۱۴- گیرشمن،ایران ازآغاز ص  ۲۹۰

۱۵-دوبواز،نیلسون :تاریخ سیاسی پارت، ترجمه علی اصغرحکمت ص۱۶

۱۶-پیشین ص ۱۸همچنین؛دیاکونف؛اشکانیان ص ۴۷

۱۷- گیرشمن،ایران ازآغاز ص  ۳۱۲ ، دیاکونف ،اشکانیان  ص ۶۳-۶۲