تحلیلی معنا شناختی از مفهوم جاهلیت!

عبدالرضا شریفات:کاربرد معنایی جاهلیت در قرآن کریم، بیش آن که به زمانی خاص دلالت داشته باشد ،به فرهنگ ، آداب و خلق و خوی ویژه ای باز می گردد که خصوصیات روانی _اخلاقی _ اجتماعی و سیاسی خاص در ابعاد گوناگون داشته است و بر این اساس قابلیت بازگشت را دارد .از جمله روش های معتبر در علم دلالات( معنا شناسی) ایجاد شبکه معنائی در مورد یک اصطلاح است .در اینجا به عنوان نمونه واژه (( جهل )) در نظر می گیریم اگر فقط به معنای لغوی به کار رود ،این واژه گاه در مقابل علم به کار می رود مانند :

یحسبهم الجاهل اغنیاء من التعفف. جاهل در اینجا به معنای آنها که نمی دانند به کار رفته است .اما اگر بار ارزشی داشته داشته باشد اینجاست که جهل مورد نکوهش واقع می شود در این مرحله بار اصلی عدم علم نیست در قرآن کریم مواردی هست که فاعل کاری که زشتی آن را می دانسته انجام دهد ، جاهل دانسته شده است .( یوسف ۳۳) و یوسف ۹۸ قال هل علمتم ما فعلتم بیوسف و اخیه اذ انتم جاهلون. برادران زشتی کار خود را می دانستند .جهل اشاره به نوعی رفتار توام با تسلیم شدن به احساسات و امیال نفسانی همراه با خلق و خوی تند و بی تامل بوده است.اءتاتون الفاحشه و انتم تبصرون. آیا دانسته به انجام زشتی ها می پردازید .؟ پس جاهل فردی است که به آسانی جانب هوای نفسانی را می گیرد .هر چند همراه با آگاهی به زشتی آن رفتار باشد .با رجوع به نهج البلاغه می بینیم که مولفه های ذیل در توصیف جاهل بکار برده شده است:

۱- الجاهل اما مفرط او مفرّط ( حکمت ۷۰)

۲- الجاهل من عصی الله ( خطبه ۹۵

۳- و استزلتهم الکبریا( خطبه ۹۵

۴- الجاهل من جهل مواضع الامور . ( حکمت ۲۳۵)

ابعاد چهار گانه ی جاهلیت به کار رفته در قرآن کریم

۱- ظن الجاهلیه : سوره آل عمران آیه ۱۵۴.وطائفه قد اهمتهم انفسهم یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیه یقولون هل لنا من الامر شئ قل الامر کله لله.و گروهی تنها در فکر جان خود بودند و در باره ی خدا گمان های ناروا همچون گمان های دوران جاهلیت می بردند آیا ما را در این کار اختیاری هست ؟

۲- حکم الجاهلیه:افحکم الجاهلیه یبغون و من احسن من الله حکماً لقوم یوقنون. ( مائده ۵۰ /آیا خواستار حکم جاهلیت اند و برای مردمی که یقین دارند چه کسی از خدا بهتر است ؟

۳- تبرج الجاهلیه :و قرن فی بیوتکن و لا تبرجن تبرج الجاهلیه الاولی ( احزاب ۳۳.و در خانه هایتان قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینت های خود را آشکار مکنید.

۴- حمیده الجاهلیه:اذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیه حمیّه الجاهلیه فانزل الله سکینه علی رسوله و علی المؤمنین و الزمهم التقوی. ( فتح ۲۶)آنگاه که کافران در دلهای خود تعصب جاهلیت ورزیدند سپس خدا آرامش خود را پیامبر و بر مومنان  آیه ۱۵۴ سوره آل عمران شان نزول آیه غزوه احد است در این غزوه شایع شد پیامبر به شهادت رسید ه و مسلمانان شکست خوردند در این میان عده ای تنها به خود فکر میکردند و گمان های باطلی در مورد خداوند داشتند این همان گمان جاهلی است .زیرا آنان برای هر واقعه ای نوعی ربوبیت خاص در نظر می گرفتند مثلا رب دریا رب صحرا و باورشان چنین بود که که پیامبر هم شخصیتی است که از جانب خداوند تضمین شده و همواره باید پیروز شود .