دگرگونی شاخص ها در سرانه مطالعه کتاب در ایران و جهان

نعیم حمیدی : شیوع ویروس کرونا در جهان و البته ایران، با حجم غافلگیرکنند‌ه‌ای از مشکلات، آسیب‌‌ها و اختلالات در کسب‌وکار‌های صنعتی و تجاری مواجه شدیم؛ اما کرونا با تمامی آسیب‌‌ها و زیان‌‌های جهانی خودش، در ‌بخشی از برنامه‌‌ها و اقدامات فرهنگی موجب تحولاتی چشمگیر و تاثیرگذار شد که شاید تا پیش از این نسبت به آنها کم‌توجه یا بی‌توجه بوده‌ایم. یکی از حوزه‌‌هایی که متاثر از بحران کرونا توسعه پیدا کرد و خدماتی متفاوت را در این شرایط رقم زد، حوزه کتاب بود. شیوع کرونا و لزوم قرنطینه سراسری، باعث گسترش فرآیند دیجیتال ‌سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانه‌‌های جهان شد و تحولی جدید و تاثیرگذار در اطلاع‌رسانی و عرضه منابع به‌روز و کارآمد را فراهم آورد. پیش از ورود به مقوله کتابخانه دیجیتال بهتر است اشاره به تعاریف جدید شاخص کتاب در ایران و جهان داشته باشیم

در‌حالی‌که احتساب و اعلام سرانه مطالعه در ایران همچنان با اما و اگرهای بسیارمواجه است، گزارش‌های مربوط به مطالعه کتاب در برخی از کشورهای جهان نشان می‌دهد شاخص ها و تعاریف کلاسیک مربوط به سرانه مطالعه دگرگون شده است. نوشتارها و پایش های گوناگونی از میزان مطالعه در کشورهای توسعه‌یافته حاکی از این است که رشد کتاب‌های الکترونیکی اعم از نسخه‌های نوشتاری و شنیداری، موجب افزایش میل عمومی به مطالعه کتاب شده و آمارهای مربوط به سرانه مطالعه را نیز دستخوش تغییر کرده است. در واقع امروزه «شنیدن کتاب» نیز بخشی از فعالیت مطالعه به‌شمار می‌آید و جالب این است که آمار مربوط به تعداد شنوندگان کتاب‌ها در مقایسه با شمار خوانندگان کتاب‌ها از ضریب رشد بسیار بالاتری برخوردار است. گزارش‌های مربوط به تجربه برخی کشورها درافزایش مطالعه کتاب‌های الکترونیکی نشان می‌دهد در جهان رسانه‌ای شده امروز، نمی‌توان به شیوه‌های کلاسیک از تعاریف مربوط به سرانه مطالعه بهره برد و آنها را محاسبه کرد. این تغییر بنیادین بسیاری از قواعد مربوط به تولید و توزیع کتاب‌های الکترونیکی را نیز تغییر داده است.

برایان موری مدیر انتشارات معروف آمریکایی «هارپرکالینز» از افزایش قراردادهای نشر کتاب در بخش کتاب‌های الکترونیکی و به‌ویژه صوتی خبر داده و گفته است که بازار نشر کتاب‌های چاپی با مشکلات بزرگی روبه‌رو شده است. همچنین بسیاری از کتابخانه‌های سنتی نیز با مشکلات عدیده ناشی از کاهش مراجعه‌کننده روبه‌رو شده و در مقابل شرکت‌های تولید‌کننده دستگاه‌های شنیداری کتاب با رشد قابل‌توجه فروش روبه‌رو شده‌اند.

آمریکا: طبق آمارهای منتشر شده معلوم شده است که در ۶ سال گذشته دانشجویان آمریکایی کمتر از کتاب‌های چاپی استفاده کرده‌اند. براساس گزارش انجمن ناشران آمریکا (AAP) در طول یک دوره ۶ ساله نرخ استفاده از کتاب‌های درسی سنتی یا چاپی در میان دانشجویان ۳۵ درصد کاهش یافته است. براساس آخرین نظرسنجی فروش که توسط انجمن ناشران صوتی صورت گرفته است میزان فروش کتاب ‌های صوتی ناشران در سال ۲۰۱۸ بیش از ۲۴ درصد افزایش یافته و به ۹۴۰ میلیون دلار رسیده است. تحلیلگران بازار کتاب اعتقاد دارند ارائه دستگاه‌های جدید کتابخوان در افزایش فروش کتاب‌های صوتی و دیجیتال تاثیر عمده‌ای داشته است. در نسخه‌های جدید این دستگاه کاربران قادر هستند به‌طور مستقیم کتاب‌های صوتی را دانلود و گوش کنند.

لهستان: طبق آمارهای اعلام شده توسط مراجع دولتی در لهستان سال گذشته ۲۸درصد از مشتری‌های بازار کتاب حداقل یک جلد کتاب الکترونیک نیز خریداری کردند. آمارهای بازار کتاب لهستان معمولا توسط موسسه دولتی کتاب این کشور اعلام می‌شود. در آمارهای این موسسه آورده شده است که در سال ۲۰۱۸ مردم لهستان بیش از ۲۱ میلیون دلار کتاب الکترونیک خریداری کردند که این رقم نسبت به سال ۲۰۱۷ حدود ۱۳ درصد رشد داشته است. افزایش استقبال از کتاب‌های الکترونیکی باعث شده تا در این کشور تسهیلات مضاعفی برای توسعه صنعت تولید این گونه کتاب‌ها ایجاد شود. لهستان در تازه‌ترین مورد مالیات ارزش افزوده تولید و عرضه کتاب‌های الکترونیکی همچون لوح‌های فشرده، کتاب‌های صوتی و دیگر کالاهای رسانه‌ای مشابه را از ۲۳ درصد به پنج درصد کاهش داده است.

سنگاپور: روزنامه استریتس‌تایمز به‌تازگی نتایج مطالعات جدید از نرخ مطالعه در سنگاپور را منتشر کرده و مدعی شده است که سنگاپوری‌ها بیشتر از قبل کتاب مطالعه می‌کنند. هیات امنای کتابخانه ملی سنگاپور، این روند را مرتبط با محبوبیت کتاب‌های الکترونیک در این کشور توصیف کرده و در گزارش خود آورده که تعداد کتاب‌های الکترونیک به امانت گرفته‌شده از کتابخانه‌های سنگاپور در سال ۲۰۱۸ نسبت به سال قبل آن دو برابر شده و از یک‌ میلیون و نیم عنوان در سال ۲۰۱۷ به مرز سه میلیون کتاب در سال ۲۰۱۸ رسیده است. ۸۸ درصد از افراد بزرگسال و نوجوان بین ۱۳ تا ۱۹ سال سنگاپوری طی سال گذشته میلادی، در مقابل ۸۰ درصد در سال ۲۰۱۶، بیشتر از یک بار در هفته مطالعه داشته‌اند که شامل خواندن کتاب، مجله، روزنامه و … می‌شود.

چین: گزارش دولتی تازه منتشر شده از بازار کتاب این کشور نشان می‌دهد که حدود ۲۵۰ میلیون کودک چینی در سال ۲۰۱۸، مخاطب کتاب‌های الکترونیکی بوده که در نتیجه آن حدود ۵۰۰ میلیارد یوآن چینی (۷۳ میلیارد دلار) سرمایه جذب این بازار شده است. والدین چینی در سال ۲۰۱۸ تمایل بیشتری به تهیه کتاب‌های الکترونیک برای کودکانشان از خود نشان داده و به‌نظر می‌رسد نسل پدر و مادرانی که بعد از سال ۱۹۹۰ میلادی به دنیا آمده‌‌اند به فرهنگ الکترونیک توجه بیشتری داشته و حاضر به پرداخت هزینه بیشتری برای آن هستند. کمپانی تجارت الکترونیکی چینی که با عنوان علی‌بابا شناخته می‌شود گزارش می‌دهد ۳۰ میلیون خواننده به صفوف بازار کتاب‌های الکترونیک افزوده شده‌ که مبلغی حدود ۵۵ میلیاد دلار، حاصل فروش کتاب‌های الکترونیک در این کشور توسط این شرکت را در سال ۲۰۱۸ شامل می‌شود. افزایش روبه‌رشد بازار کتاب‌های الکترونیک در چین با توجه به تغییر ذائقه جوانان چینی به سمت کتاب الکترونیک و تغییر تدریجی در عادت‌های مطالعه چینی‌ها به‌نظر می‌آید روزهای خوبی را در آینده برایش رقم بزند.

از جمله این تعاریف جدید می توان به کتابخانه دیجیتال (الکترونیکی) اشاره کرد . کتابخانه دیجیتال جایی است که در آن اسناد به جای کاغذ یا سایر رسانه‌های محلی به شکل الکترونیکی ذخیره شده‌اند.اساس این کتابخانه‌ها ذخیره مدارک به شکل الکترونیکی و نیز استفاده الکترونیکی است. به این صورت که هر فردی در هر نقطه با استفاده از یک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن بتوانند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا کند. از این رو کافی است منابع را جمع‌آوری شده و در واحدهای حافظه در این نوع کتابخانه‌ها قرار داده شوند. مجموعه روشها، خدمات و ساختارهای اطلاعاتی که باعث می‌شوند تا اطلاعات در قالب یک فن‌آوری نوین با دسترسی آسان، سریع، و گسترده ارائه شوند، کتابخانه دیجیتال نام دارد.

کتابخانه های دیجیتال یک حرکت جدید در کشور ماست که به نظر برخی از مراکز و نهادها تنها به عنوان آن دلخوش کرده اند . برخی از اخبار منتشره به وجود مشکلات مختلف دز این رابطه اشاره دارد از جمله مهم ترین این مشکلات عدم وجود مرجع و نهادی مشخص برای رسیدگی به پدیده ای به نام کتابخانه دیجیتال است مهمترین مزیت کتابخانه دیجیتالی نسبت به کتابخانه های سنتی این است که کتابخانه های دیجیتالی در ارائه مطالعات بدون محدودیت زمان و مکان می باشند و مسئوالن باید بدانند که سوق دادن کتابخانه های سنتی به سوی کتابخانه های دیجیتالی امری بسیار مهم است. به امید روزی که ما نیز در ایران به ایجاد کتابخانه های دیجیتال بپردازیم تا بتوانیم دسترسی محققان را به منابع مطالعاتی با سرعت بیشتری فراهم سازیم. الزم است که ایجاد کتابخانه دیجیتالی به عنوان یک طرح ملی مطرح شود. کتابخانه های دیجیتالی به معنای جایگزین کتابخانه های سنتی نیستند ، بلکه بیشتر یک بخش ضمیمه به آنها محسوب می شوند.سه دلیل وجود دارد که چرا کتابخانه های دیجیتالی نسبت به کتابخانه های سنتی از مزایای بیشتری برخوردارند :

اول اینکه با وجود انواع روشهای جدید برای ذخیره سازی مطالعات وداده ها،کتابها ونشریات به تنهایی به هیچ وجه برای فراهم کردن داده های یک کتابخانه امروزی کافی نمی باشند.

دوم اینکه یکی از وظایف اصلی کتابخانه ها و آرشیو ها در سراسر جهان تضمین حفظ و نگهداری اسناد ومطالب تاریخی است ..

سوم اینکه باخلق کتابخانه های دیجیتالی که در اینترنت وجود دارند 

باید قبول کرد که مطالعات از هرسوی جهان برای هرکسی که به اینترنت دسترسی داشته باشد دیجیتال‌سازی کتاب و دیگر منابع اطلاعاتی کتابخانه‌ها، پیش از بحران کرونا هم در کتابخانه‌‌های ایران درحال انجام بود و هر کتابخانه متناسب با اولویت‌هایش اسناد و منابع مربوطه را دیجیتال کرده و در وب‌سایت خود تحت‌عنوان «کتابخانه دیجیتال یا آرشیو دیجیتال» عرضه می‌کرد. این فعالیت، فرآیند انتقال منابع به سراسر کشور و یا حتی تبادلات اطلاعاتی میان کشور‌ها را نیز سرعت بخشید و امکانات و قابلیت‌‌های متفاوتی چون جست‌وجو در منابع دیجیتال، بحث درباره منابع از سراسر جهان، استفاده همزمان از یک منبع خاص برای کاربران، رفع فاصله میان نخبگان جهان، دسترسی آسان‌تر به منابع خاص مثل اسناد مهم، تحلیل محتوا، ساماندهی منابع اطلاعاتی و… را برای پژوهشگران و مخاطبان راحت‌تر کرد.

این روند در کتابخانه‌‌هایی چون کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه شهیدبهشتی، کتابخانه دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه‌‌های سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران، کتابخانه حسینیه ارشاد و نظایر آن متناسب با اولویت‌ها، نیازسنجی‌‌ها و سیاست و بودجه کتابخانه‌‌ها البته در ابعاد بسیار محدود درحال انجام بود؛ اما با شیوع کرونا و تعطیلی این مراکز فرهنگی، با رشد چندبرابری دیجیتال‌سازی منابع اطلاعاتی کتابخانه‌‌ها و دسترسی مخاطبان و مراجعه‌کنندگان به کتابخانه‌‌های دیجیتال این مراکز فرهنگی مواجه شدیم تا جایی که عضویت در کتابخانه دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران بیش از ۱۱ برابر افزایش پیدا کرده‌ است. این مختص ایران نیست و در روز‌های قرنطینه جهانی، خدمات تحت وب کتابخانه‌ای در سراسر جهان گسترش پیدا کرد و شرایط حاکم بر جامعه موجب شد کتابخانه‌‌ها به‌سمت استفاده از فضای کتابخانه دیجیتال بروند و منابع موجود خود، به‌جز آثاری که مشکل حقوقی دارند، دیجیتال کنند. این اقدام موجب استقبال فراوان مخاطبان و پژوهشگران شد و برای کاربران ایرانی هم امکان استفاده از منابع جهانی را تسهیل کرد.هنوز مفهوم درستی از کتابخانه دیجیتال و نرم‌افزاری که تمام ابعاد کتابخانه‌‌ها را در بربگیرد، در کتابخانه‌‌های کشور نداریم و هر کتابخانه تنها ‌بخشی از فعالیت‌‌های کتابخانه دیجیتال را پوشش می‌دهد از جمله مهمترین مراکز دیجیتالی کتابخانه ملی است ،

یکی از فعالیت ‌‌های کتابخانه‌ای ایران برای دیجیتال کردن منابع، دیجیتال‌سازی ۱۷۰ هزار فریم، نگاتیو بود که از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران انجام شد. این مجموعه، از سال‌‌ها قبل در مخازن غیرکتابی کتابخانه ملی ایران وجود داشت که نگاتیو عکس‌‌هایی بود که در دهه‌‌های ۶۰، ۷۰ و حتی پیش از انقلاب را شامل می‌شد که نه امکان استفاده برای مخاطبان را داشت و نه فهرست‌نویسی آنها انجام شده‌ بود. ۱۰۰ هزار فریم از این عکس‌‌ها در سال ۱۳۹۷ و ۷۰ هزار مورد باقی‌مانده در سال ۱۳۹۸ دیجیتال‌سازی شدند و این پروژه به قبل از انتشار ویروس کرونا مربوط می‌شود. این عکس‌‌ها به‌زودی در وب‌سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران قرار خواهد گرفت. اما با ورود کرونا به ایران در اوائل اسفندماه ۱۳۹۸، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در همان اولین روزها، برخی منابع اطلاعاتی خود ازقبیل اسناد، کتاب‌‌های سنگی، خطی، پایان‌نامه‌ها، مقاله‌‌ها و کتاب‌‌های کودک و نوجوان را به‌شکل دسترسی آزاد و کامل در اختیار مخاطبان قرار داد

جالب است بدانیم در بین کتابخانه های دیجیتالی داخلی بیشترین خدمت رعایت شده مربوط به «جستجو» و کم ترین آن نیز مربوط به خدمت «از کتابدار بپرس» بود. همچنین پنج خدمت ارتباط با ما، نمایه مجموعه، تازه ها و اخبار تخصصی، ار اس اس و گفتگوی همزمان توسط هیچ یک از کتابخانه های دیجیتالی داخلی ارائه نمی شد. در بین کتابخانه های دیجیتالی خارجی نیز بیشترین خدمت مربوط به «جستجو» و کم ترین آن نیز مربوط به «کتابخانه شخصی» بود. در کل نیز در بین جامعه مورد مطالعه خدمت جستجو و کتابخانه شخصی بیشترین و کم ترین بسامد را به خود اختصاص داده اند

یکی از چالش های کشور در این حوزه عدم به روز بودن مراکز علمی و دانشگاهی در راستای توسعه کتابخانه های دیجیتالی و مراکز اسناد و جذب مخاطب عمومی است که کشور را در مقایسه با بسیاری از کشورهای جهان و حتی منطقه در خصوص توسعه کتابخوانی الکترونیکی عقل نگه داشته است . این دانشگاهها حتی نتوانسته اند دستاوردهای علمی و دانشنامه های فارغ التحصیلان خود را بشکل دیجیتال در اختیار پژوهشگران و مخاطبان عمومی قرار دهند . انتظار می رود در سایه تحولات جدید و لزوم به روز رسانی فعالیت ها در بخش کتابخوانی شاهد برنامه ریزی و عملیاتی شدن طرح های گسترده ، موثر و جذاب برای توسعه و گسترش کتابخانه های دیجیتال باشیم