وضعیت کشت و صنعت نیشکر در خوزستان / دکتر محمد جعفر بهتاش

از اولین لحظه تصمیم گیری در راستای ایجاد شرکت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی تا اکنون، همواره این شرکت ها در حال چالش و مبارزه برای ماندن و بهتر شدن بوده اند.بدیهی است که شالوده ابتدایی چنین طرح های عظیم و زیربنائی نیازمند رعایت بسیاری از اصول علمی، عملی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است که اگر اینگونه نگردد، عمدتاً چنین کوشش هایی مثمرثمر نبوده و یا کارآئی و ثمره بخشی مورد نظر را نخواهد داشت.معمولاً اجرای طرح های توسعه ای و زیربنائی و بخصوص کشاورزی دستخوش بسیاری از عوامل وابسته و غیر وابسته می گردند که عموماً در نگاه های اولیه یا نادیده مانده اند و یا کم اهمیت تلقی گردیده اند. بهمین دلیل و به مرور زمان هرچه از عمر اجرائی اینگونه طرح ها بیشتر سپری می گردد، آثار و تبعات اینگونه عوامل بیشتر ظاهر گردیده و موجب بروز مشکلات و عوامل ناخواسته ای می شوند و طرح های توسعه نیشکر و صنایع جانبی نیز علیرغم جایگاه توجه به آنها و موفقیت های نسبی اولیه از این قاعده مستثنی نیستند.

براین اساس و صرفاً به جهت بررسی وضعیت شرکت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی، به برخی از مهمترین عوامل درونی(سر منشاء آنها در درون شرکت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی است) و عوامل بیرونی(از خارج از شرکت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی تاثیر گذارند) موثر بر فعالیت های شرکت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی اشاره می شود. اگرچه این عوامل تمامی عوامل نیستند.

الف) عدم تطابق نیاز آبی نیشکر با پتانسیل های منابع آبی منطقه : میزان آب برداشتی شرکت های نیشکر از آبرهه های استان خوزستان موجب ایجاد اختلال در سهمیه آب برای سایر واحدهای کشاورزی کلان و خرد دولتی و غیر دولتی موجود در منطقه گردیده است و بدیهی است که مسائل و مشکلات فراوانی را برای الگوی کشت و فعالیت سایر واحدهای کشاورزی ایجاد نموده است.در مورد طرح های توسعه نیشکر، اصولاً آنچنان که باید و شاید، طرح های توسعه نیشکر نتوانسته اند به دلایل متعدد با برنامه های سازمان آب و برق به عنوان متولی وضعیت آب در خوزستان منطبق گردند.

ب) تبعات و پیامدهای ناشی از چالش های زیست محیطی نیشکر : در مواقعی که بقایای نیشکر به آتش کشیده می شود، دود بسیار غلیظ، سمی و سیاهی تا تا شعاع چند کیلومتری در منطقه گسترده شده و موجب آلودگی هوا و مشکلات تنفسی برای شهروندان شهرهای مجاور و یا روستائیان ایجاد می گردد. این موضوع سال ها است که در استان خوزستان جریان داشته است و مسئولین کمتر به رفع آن اهتمام ورزیده اند. چنین فرایند تولیدی شاید در ابتداء در ذهن و فکر تصمیم گیرندگان اولیه هرگز جائی نداشته بود و یا اینقدر با اهمیت تلقی نگردیده بود. ولی بهرحال با شروع به کار شرکت های توسعه توسعه نیشکر و صنایع جانبی این معضل زیست محیطی کماکان به قوت خویش باقی مانده و هر سال هزینه های بسیار گزافی را روی دست ساکنان منطقه به لحاظ بروز مشکلات تنفسی و سایر بیمارهای وابسته می گذارد.

معضل زیست محیطی دیگر، آبشوئی های بسیار عظیم و هزینه بر زمین های زراعی نیشکر بوده است که باعث روان شدن انواع نمک و املاح غیر مفید در خاک و آب استان خوزستان شده است. نگاهی به آمار و ارقام EC خاک ها و آب آشامیدنی شهرهائی که در معرض این املاح و مواد شیمیائی رها شده در آبراهه های موجود استان خوزستان قرار دارند به خوبی موید این معضل زیست محیطی بسیار نگران کننده است.

پ) وضعیت استخدامی نیروهای انسانی بومی و محلی در شرکت های نیشکر : در آغاز فعالیت شرکت های توسع نیشکر و صنایع جانبی، تاکید فراوان بر ایجاد اشتغال برای نیروهای تحصیل کرده، بومی و روستائیان موجود در منطقه وجود داشت، اما با گذشت زمان و به دلایل متفاوت، نیروهای تحصیل کرده و فارغ التحصیل استان خوزستان و روستائیان موجود کمتر مشمول عنایت گردیده و فضای بر روی نیروهای متخصص و غیر متخصص خارج از استان خوزستان باز گردید.بهرحال وضعیت موجود تلفیقی از نیروهای کاری خوزستانی و غیر خوزستانی است که به دلایل متعدد نگرانی در آینده و احساس عدم وجود زمینه برای جهش و پیشرفت بیشتر به لحاظ کاری، فنی و حقوقی، دل نگران کننده و بدن هیچ شک و تردیدی راندمان کاری آنها تحت شعاع این عوامل قرار دارد.

ت) عدم استفاده کافی و صحیح از کارشناسان و متخصصان بومی و محلی در طرح های نیشکر : متاسفانه و رفته رفته حرکات و واکنش ها از طرف مسئولین شرکت های نیشکر به گونه ای رقم خورد که نه تنها موجب عدم رضایت متخصصان و دانشگاهیان منطقه گردید بلکه به طور چشم گیری علاقه آنها به همکاری و شرکت در اجرای طرح های نیشکر را تحت شعاع قرار داد.از آن به بعد این روند ادامه داشته است و البته در چند ساله اخیر مسئولین اجرائی نیشکر تلاش داشته اند تا بار دیگر با دانشگاهیان و مراکز علمی و تحقیقاتی منطقه ارتباط حسنه برقرار نمایند.

ث) پائین بودن راندمان بهره وری از منابع و نهاده های موجود در شرکت های نیشکر : پائین بودن راندمان نیروی کار، ماشین آلات، آب مصرفی، کود شیمیائی، بذور، تکنیک های ضعیف علمی در کاشت، داشت و برداشت محصول و عدم توجه کافی به موضوع بازاریابی از عمده شقوق کلی ضعف و پائین بودن بهره وری در جوامع جهان سوم است. با یک نگاه سطحی به میزان تولیدات کلی و عملکرد در کشت و صنعت های نیشکر، به وجود این بهره وری در مقایسه با سایر کشورهای صاحب نام در کشت نیشکر کاملاً روشن است.

ج) تغییرات مدیریتی و رفتارهای گوناگون مدیران شرکت های نیشکر : یکی از عوامل موفقیت در نائل شدن به اهداف از پیش تعیین شده هر سازمان، ثبات مدیریتی است. اگر مدیران یک سازمان به سرعت و پس از مدت زمان کوتاه تصدی پست تعویض گردند، بدون هیچ تردیدی امکان دست یابی به نتایج مثبت و دلخواه و اهداف از پیش تعیین شده وجود نخواهد داشت و مدیر نمی تواند اصول علمی و عملی مدیریت را در سازمان متبوعش به درستی پیاده نمائید. چنین وضعیت بی ثباتی در کشت و صنعت ها وجود دارد.

چ) مستهلک شدن ماشین آلات و عدم جایگزین بموقع آنها در شرکت های نیشکر : از شروع به کار کشت و صنعت ها بیش از دو دهه است که می گذرد. بررسی های انجام شده موید این نکته است که در بسیاری از ماشین آلات مورد استفاده در کشت و صنعت ها حتی فراتر از عمر مفیدشان خدمت کرده اند و راندمان و کارآئی آنها در انجام فعالیت های تهیه بستر، کاشت، داشت و برداشت نیشکر شدت کاهش یافته است. این موضوع منجر به تحمل هزینه های بسیار زیاد تعمیراتی و نگهداری و بهره بردای شده که بخش عمده ای از هزینه های کلی کشت و صنعت ها را تشکیل می دهد.

ح) عدم سرمایه گذاری کافی و مناسب در کشت و صنعت نیشکر : اعداد و ارقام حاکی از سرمایه گذاری و اعتبارات بسیار اندک و ناچیز سالیانه است که حتی تکاپوی هزینه های جاری و پیش پا افتاده بخش کشاورزی را پاسخگو نیست چه رسد به موضوعات زیربنائی و تحقیقاتی که نیازمند سرمایه بسیار هنگفتی است. کشت و صنعت های نیشکر نیز از این آسیب ها بی امان نمانده و نتوانسته اند از مزایای اعتبارات و بودجه های لازم و کافی برای برطرف نمودن مشکلات و موانع توسعه ای خود بهره مند گردند.

خ) تاثیر تغییر سیاست های کلان در کشاورزی بروی تولیدات نیشکر : هر برنامه توسعه نیازمند یک سیاست کلان کاملاً روشن و همراه با اهداف کلی توسعه جامعه می باشد. در چند ساله گذشته، بارها و بارها شاهد تغییر در سیاست های کلان کشاورزی در کشور به همراه تغییرات ایجاد شده در فضای مدیریتی کلان بوده ایم. اینگونه تغییر و تحول ها هرگز منجر به انجام یک تجزیه و تحلیل علمی و ساختاری از رفتارهای منتج نشده و هر بار فقط به بیان مسائل و مشکلات اکتفاء شده است که هرگز راه حل مناسبی ارائه نگردیده است.بدیهی است که در چنین شرایطی، سیاست های کشت و صنعت های نیشکر در خوزستان نیز دستخوش تغییر و تحول گردیده است و نتایج حاصل بخوبی حاکی از دور شدن آنها از اهداف از پیش تعیین شده است.

د) نبودن توازن و همکاری لازم بین سیستم پولی و بانکی کشور و شرکت های نیشکر : کشت و صنعت های نیشکر از واحدهای بسیار پیشرفته و مدرن کشاورزی هستند که هیچگاه دستاوردهای آنان و شرایط فعالیت و تولیدشان نبایستی با واحدهای کشاورزی خرده مقایسه شود. بنابراین ضروری است که سیستم پولی و بانکی کشور برای همکاری لازم و مناسب با این واحدهای پیشرفته کشاورزی، برنامه مخصوص و جداگانه ای را به اجراء دربیاورد که موجب تسهیلات بهتر و سریعتر جهت رشد و توسعه این واحدهای مدرن کشاورزی گردد.متاسفانه به دلیل ماهیت اقتصادی و صرفاً سودآورانه مؤسسات اعتباری و بانک های کشور، این همکاری لازم و مورد نیاز به چشم نمی آید و در پاره ای از مواقع نیز اگز تلاشی در این زمینه صورت گرفته است در پیچ و خم معضلات اداری و مقرارتی و بوروکراسی حاکم بر بانک ها و سیستم پولی و اعتباری کشور محو گردیده و به جائی نرسید است.

ذ) تلاقی وظایف و روشن نبودن جایگاه اصلی متولیان کشت وصنعت های نیشکر : مطابق قوانین و مقررات اجرائی و اساسنامه اولیه، فعالیت تمام کشت و صنعت های توسعه نیشکر زیر نظر و در چاچوب قانونی و مقرراتی وزارت جهاد کشاورزی بایستی صورت گیرد. اما با توجه به ماهیت تولیدی اینگونه واحدها و نیاز مبرم آنها به فعالیت های همجوار و جانبی به همراه تولیدات صرفاً زراعی نیشکر، معلوم می گردد که بسیاری از ارگان ها و نهادهای دولتی در این راستاء مسئولیت داشته و پیروی از قوانین و مقررات نیشکر برای کشت و صنعت های نیشکر ضرورت دارد و از همان نقطه تداخل و تلاقی وظایف پیش آمده و بسیاری از مشکلات کنونی کشت و صنعت ها را باعث می گردد.هرگونه خلل و عدم همکاری بین نهادهای دخیل در امر توسعه نیشکر، باعث بروز مسائل و مشکلات عمده ای در انجام وظایف این کشت و صنعت ها و نیل به اهداف آنها می گردد.

ر) روشن نبودن وضعیت صادرات و واردات شکر باتوجه به تولیدات کشت و صنعت ها : رعایت قوانین و مقررات صادرات و واردات از اهم وظایف هر تولید کننده محصولات کشاورزی و بخصوص محصول عمده ای مانند نیشکر و فراورده نهائی آن یعنی نیشکر است.بارها دیده شده است که بخصوص در سال های زراعی خوب، تولید شکر بسیار قابل توجه و زیاد انجام گرفته است به طوری که تمام انبارهای موجود آکنده از شکر تولید شده تا زیر سقف خود بوده اند. این نوید خوبی برای کشت و صنعت ها به جهت احتمال رسیدن به درآمد کافی و سود مورد نظر است.اما متاسفانه این وضعیت معمولاً مواجه با ورودی بی رویه کشتی های حامل شکر وارداتی است و بعبارت دیگر تولید کننده داخلی یارای مقابله با قیمت های نسبتاً کمتر شکر وارداتی را ندارد.

ز) وجود مشکلات فرهنگی و اجتماعی منطقه و شرکت های نیشکر : موضوعات فرهنگی و اجتماعی بسیار متنوع و درعین حال عمده و اساسی هستند. عدم توجه به موضوعات فرهنگی و اجتماعی در هر طرح و پروژه می تواند لطمات جبران ناپذیری را به ماهیت اصلی و اجرائی طرح وارد نماید که برطرف نمودن آن سال ها وقت نیار دارد و هزینه های گزافی را می طلبد. کشت و صنعت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی نیز از این قاعده مستثنی نبوده اند و همواره در معرض آثار و تبعات مشکلات فرهنگی و اجتماعی قرار داشته اند.

به عنوان نمونه، تخریب زیربناها، سیستم های آبیاری، عدم استفاده صحیح از ماشین آلات و بالاخره موضوع اشتغال کارگران بومی و محلی از دیگر معضلات فرهنگی و اجتماعی کشت و صنعت ها است که در پاره از مواقع توانسته اند تاثیر بسزائی در تولیدات اینگونه واحدها داشته باشند.

(دکتر محمد جعفر بهتاش، استاد تمام و بازنشسته دانشگاه شهید چمران اهواز و از متخصصان و صاحبنظران به نام کشور در حوزه اقتصاد کشاورزی است.)